Rothenburg-Rościszewski Witold Karol Jan, pseud. konspiracyjne: Inżynier, Jerzy Karewicz, Karliński, Ostrowski, Trzebiński, Umiński, przybrane nazwisko Aleksander Sachnowski (1901–1943), adwokat, założyciel i komendant «Pobudki». Ur. 15 VII we wsi Kornie, pow. Rawa Ruska, był synem Karola Wawrzyńca (zm. 1920), inżyniera-rolnika, właściciela majątku ziemskiego, i Cecylii Bronisławy z Ostrowskich. Pochodził z rodziny o bogatych tradycjach udziału w walkach o niepodległość Polski (obaj dziadowie – Gustaw Rothenburg-Rościszewski i Antoni Ostrowski byli uczestnikami powstania styczniowego, zaś babka ze strony ojca, Aniela, była bratanicą gen. Jana Nepomucena Umińskiego).
W r. 1911 rodzice przenieśli się do Wilna. R.-R. uczył się początkowo w gimnazjum w Wilnie, a od r. 1914 w gimnazjum w Permie (dokąd wysłano jego rodziców jako «obcych poddanych»). Od maja 1918 przebywał w gub. orenburskiej, gdzie wstąpił do jednego z oddziałów «białych». Od lipca t. r. służył ochotniczo w 1.p. strzelców, a od maja 1919 w 1. p. ułanów 5. Dyw. Syberyjskiej, od września t. r. uczęszczał tam do szkoły podoficerskiej i awansował do stopnia kaprala. Kontuzjowany, otrzymał urlop i zdążył ukończyć VI kl. gimnazjum w Nowosybirsku (Nowonikołajewsku). Podczas rozbrajania 5. Dyw. Syberyjskiej w styczniu 1920 koło Krasnojarska dostał się do niewoli bolszewickiej. W marcu t. r. zdołał zbiec i przez Irkuck dotarł na Daleki Wschód. Ujęty ponownie w maju na froncie rosyjsko-japońskim, został skazany na karę śmierci, zamienioną następnie na dożywotnie więzienie, które odbywał w Irkucku. Zwolniony w lutym 1921 w wyniku amnestii, udał się do matki do Krasnojarska. Tam jeszcze raz aresztowany w sierpniu t. r. – został zwolniony w kwietniu 1922 i w dn. 1 VI t. r. przybył do kraju.
R.-R. zamieszkał wówczas w folwarku Wólka na Lubelszczyźnie u wuja Zygmunta Ostrowskiego. Uczęszczał na kurs uzupełniający dla uczniów-żołnierzy przy Dowództwie Okręgu Korpusu we Lwowie i w lutym 1923 zdał egzamin dojrzałości. Od października t. r. studiował na Wydz. Prawa Uniw. Warsz., gdzie 22 VI 1927 uzyskał dyplom magistra praw. Jednocześnie od września 1923 był słuchaczem Wydz. Społecznego Szkoły Nauk Politycznych w Warszawie i 29 III 1926 otrzymał tam dyplom I stopnia. W r. 1933 został wpisany na listę adwokatów w Warszawie. Był działaczem utworzonego w kwietniu 1934 Obozu Narodowo-Radykaluego (ONR), zdelegalizowanego trzy miesiące później, zaś po rozłamie (kwiecień 1935) należał do kierownictwa ONR-ABC. Szybko jednak przeszedł do ONR-Falanga i był współorganizatorem organu prasowego tej grupy, tygodnika „Falanga” (wydawanego od 15 VII 1936) oraz jednym z pierwszych jego współpracowników. Opublikował na łamach „Falangi” wiele artykułów; domagał się m. in. rozwiązania Polskiej Partii Socjalistycznej za współpracę z komunistami (1936 nr 4) i wprowadzenia kary śmierci dla komunistów (1937 nr 14) oraz głosił skrajnie antysemickie poglądy (1936 nr 1, 1937 nr 20). W gronie czternastu czołowych działaczy ONR-Falangi podpisał „Zasady programu narodowo-radykalnego” (tzw. zielony program), ogłoszone 7 II 1937. Po raz pierwszy aresztowany w r. 1934, przez kilka miesięcy przebywał w więzieniu przy ul. Daniłowiczowskiej. Ponownie aresztowany 16 II 1937 i osadzony w więzieniu mokotowskim przy ul. Rakowieckiej, został zwolniony 18 III t. r. i następnie uniewinniony przez Sąd Okręgowy w Warszawie.
W l. 1929 i 1932 R.-R. odbył kilkutygodniowe ćwiczenia rezerwy jako podporucznik rezerwy w Centrum Wyszkolenia Kawalerii i w 11. p. ułanów. Mianowany porucznikiem rezerwy (ze starszeństwem z 2 I 1932), został przeniesiony do 3. p. strzelców konnych. Od sierpnia 1939 był wojskowym komendantem stacji Tarnowskie Góry, a po jej ewakuacji bezskutecznie szukał nowego przydziału. Dostał się do niewoli niemieckiej, ale zdołał zbiec (w przebraniu kobiecym z obozu jenieckiego w Ostrowcu Świętokrzyskim) i wrócił do Warszawy. Poszukiwany przez gestapo, już od listopada 1939 ukrywał się korzystając z różnych mieszkań.
W konspiracji R.-R. był organizatorem, a następnie przywódcą organizacji «Pobudka», założonej 15 X 1939 przez działaczy byłego ONR-Falanga. Był także redaktorem wydawanego od tegoż miesiąca pisma „Pobudka”, początkowo tygodnika, potem dwutygodnika, a od października 1940 – miesięcznika. Kierowana przezeń organizacja współtworzyła 21 IV 1940 Komitet Porozumiewawczy Organizacji Niepodległościowych, zaś 28 IX t. r. – Konfederację Narodu (KN), a w styczniu 1941 – jej pion wojskowy Konfederację Zbrojną (KZ). R. był członkiem Tymczasowego Zawiązku Rady KN, od stycznia 1941 członkiem Prezydium KN odpowiedzialnym za dział informacji i propagandy. Jednocześnie wchodził w skład redakcji pisma „Biuletyn Żołnierski” (organu Tajnej Armii Polskiej, potem KZ). W «Pobudce» i w KN używał pseud. Jerzy Karewicz i Karliński. W marcu 1941 «Pobudka» na czele z R-iem-R-m wyłamała się z KN i weszła z kolei w skład Konferencji Okrągłego Stołu, skąd odeszła w marcu-kwietniu 1942 i działając następnie pod nazwą Komitet Spraw Społeczno-Politycznych «Pobudka» odegrała poważną rolę w utworzeniu Społecznej Organizacji Samoobrony (SOS) w październiku–listopadzie 1942, zaś R.-R., który był współorganizatorem SOS, został szefem jej Wydziału Informacyjno-Wykonawczego pod pseud. Trzebiński. Pod wpływem doświadczeń okupacyjnych założona przez R-a-R-ego «Pobudka» charakteryzowała się znacznym wyciszeniem akcentów nacjonalistycznych, zaś sam R.-R. uczestniczył w akcji pomocy Żydom (m. in. dla ukrywającego się adwokata Wacława Tajtelbaum-Tarskiego i w prowadzonej przy udziale księży z kościoła na Placu Grzybowskim akcji pomocy dla dzieci żydowskich z getta warszawskiego). Blisko współpracował z Zofią Kossak.
Jednocześnie R.-R. był współorganizatorem, a następnie dowódcą III kompanii i zastępcą dowódcy 3. batalionu pancernego, odtwarzanego w konspiracji już od października 1939 w ramach «Pobudki», potem KZ, wreszcie Związku Walki Zbrojnej–Armii Krajowej (ZWZ–AK), a dowodzonego kolejno przez kpt. Stanisława Łętowskiego «Mechanika» i przez porucznika, potem kpt. Stefana Golędzinowskiego «Golskiego» (stąd nazwa: batalion Golskiego). W Delegaturze Rządu RP na Kraj R.-R. był bliskim współpracownikiem szefa Kierownictwa Walki Cywilnej, Stefana Korbońskiego. Równocześnie należał do współorganizatorów kontrwywiadu (wywiadu politycznego) w ramach powołanego do życia w październiku 1942 Oddziału Bezpieczeństwa Departamentu Spraw Wewnętrznych Delegatury Rządu RP na Kraj (wg źródeł niemieckich jemu powierzono zorganizowanie w Delegaturze tego pionu); używał tu pseud. Umiński.
R.-R. wchodził także w skład ścisłego sztabu «Wachlarza» po objęciu komendy przez ppłk. Remigiusza Grocholskiego (kwiecień 1942). Uczestniczył w przygotowaniu akcji odbicia więźniów w Pińsku (18 I 1943) i brał bezpośredni udział m. in. w akcji na Arbeitsamt przy ul. Kredytowej w Warszawie (23 I t. r.) oraz w zlikwidowaniu Jerzego Mostowicza, przywódcy Polskiegu Ruchu Zjednoczenia Słowian i członka kierownictwa SOS, agenta gestapo (10 II 1943), i oficera Policji Polskiej Romana Święcickiego (15 II t. r.). Został aresztowany 6 IV 1943 pod nazwiskiem Aleksander Sachnowski w mieszkaniu przy ul. Bukowińskiej 30 (na podstawie wymuszonych zeznań Władysława Hackiewicza); odrzucił niemieckie propozycje udziału w akcji antykomunistycznej i antyżydowskiej. R.-R.i zdołał przekazać na zewnątrz dwa grypsy, drugi w dn. 20 IV t.r. Krótko potem w nieznanych okolicznościach został zamordowany. «Zginął jeden z najdzielniejszych ludzi w konspiracji, przedwojenny ONR-owiec, który przeszedł głębokie przemiany wewnętrzne» (S. Korboński). Symboliczny grób R-a-R-ego znajduje się na cmentarzu w Laskach, zaś tablica pamiątkowa w kościele Św. Marcina w Warszawie. R.-R. był odznaczony Medalem Niepodległości (1938).
R.-R. był dwukrotnie żonaty: od 1929 r. z Marią Woyzbun (1901–1938), potem (od r. 1936) z Anną z Moczarskich (zob.). Syn R-a-R-ego z pierwszego małżeństwa, Michał (ur. 1930) pseud. Miś, żołnierz batalionu «Czata» AK, odznaczony Krzyżem Walecznych, poległ w czasie powstania warszawskiego na Starym Mieście (jest wymieniony na tablicy pamiątkowej ojca w kościele Św. Marcina). Z drugiego małżeństwa R.-R. pozostawił córkę Annę Małgorzatę Rościszewską-Boremską (ur. 1937), doktora med., lekarza endokrynologa, zamężną za Janem Boremskim (1914–1985), prawnikiem.
Leksykon PWN, W. 1972 s. 1010; W. Enc. Powsz. (PWN), X 113 (tu mylnie: Rościszewski-Rothenburg); Kunert, Słown. konspiracji warsz., I 132–3 (po s. 96 fot.); – Bartoszewski W., 1859 dni Warszawy, wyd. 2, Kr. 1984; Borodziej W., Terror i polityka. Policja niemiecka a polski ruch oporu w GO 1939–1944, W. 1985; Braun J., „Unia”, „Wieź” 1985 nr 7–9 s. 202, 203; Chlebowski C., Wachlarz, Wyd. 2, W. 1985; Domańska R., Pawiak-więzienie gestapo. Kronika 1939–1944, W. 1978; Lewandowska S., Polska konspiracyjna prasa informacyjno-polityczna 1939–1945, W. 1982; Lipski J. J., Antysemityzm ONR „Falangi”, W. 1985 s. 10, 30, 80, 86; Majchrowski J. M., Geneza politycznych ugrupowań katolickich, Stronnictwo Pracy, grupa „Dziś i Jutro”, Paryż 1984; Malinowski K., Tajna Armia Polska. Znak. Konfederacja Zbrojna, W. 1986; Malinowski M., Dokumenty prowokacji, „Rzeczywistość” 1982 nr 1, 2, 3; Rudnicki S., Obóz Narodowo-Radykalny, W. 1985; Strzembosz T., Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939–1944, Wyd. 2, W. 1983; tenże, Oddziały szturmowe konspiracyjnej Warszawy 1939–1944, Wyd. 2, W. 1983; tenże, Refleksje o Polsce i podziemiu (1939–1945), L. 1987 s. 8, 57; Terej J. J., Idee, mity, realia, W. 1971 s. 198, 199; tenże, Na rozstajach dróg, Wyd. 2, Wr. 1980; tenże, Przyczynek do dziejów prawicowych organizacji politycznych w Warszawie (1939–1944), w: Warszawa lat wojny i okupacji 1939–1944, W. 1973 z. 3; tenże, Rzeczywistość i polityka, Wyd. 2, W. 1979; – Korboński S., Bohaterowie Polskiego Państwa Podziemnego, jak ich znałem, Nowy Jork 1987 s. 71–6, 83 (fot.); tenże, Rola „Trójkąta” w Polsce Podziemnej, „Gaz. Lud.” 1946 nr 208; tenże, W imieniu Rzeczypospolitej, Wyd. 2, Londyn 1964; Michalewski J., Relacja, „Zesz. Hist.” (Paryż) 1973 z. 26 s. 90–1; Moczarski K., Wspomnienia powstańcze, „Kur. Pol.” 1958 nr 178 (dotyczy syna Michała); Rzepecki J., Wspomnienia i przyczynki historyczne, W. 1956 s. 196; – AP m. st. Warszawy: Szkoła Nauk Politycznych – teczka studencka nr 5487; Arch. Uniw. Warsz.: RP-UW teczka studencka nr 15101; CAW: teczka osobowa nr 2249; Muz. Więzienia Pawiak: Kartoteka osobowa; – Materiały w posiadaniu córki Anny Małgorzaty Rościszewskiej-Boremskiej.
Andrzej Krzysztof Kunert